Անապատ

Ընդարձակ անապատներից են. Աֆրիկայում՝ Սահարան, Կալահարին, Ասիայում՝ Սիրիական անապատը, Գոբին, Տակլա-Մականը, Թարը, Ռուբ էլ-Խալին, Ավստրալիայում՝ Ավազային Մեծ անապատը, Հարավային Ամերիկայում՝ Ատակաման: 

 

ՀՀ-ում անապատակիսաանապատային տարածքը փոքր է`   կենտրոնացած Արարատյան դաշտի և մերձակա շրջանների սարալանջերին, ու զբաղեցնում է շուրջ 300 կմ²: Համեմատության համար ասենք, որ Սիրիական անապատի տարածքը 1 մլն կմ² է:

 

Անապատների կլիման չոր ցամաքային է՝ օրական և տարեկան ջերմաստիճանների մեծ տատանումներով: Անամպ երկնքում շողում է կիզիչ արևը: Ամռանը շոգը հասնում է 50–58°C-ի: Տարեկան թափվում են 100–200 մմ տեղումներ:

Անապատներում բուսականությունն աղքատիկ է: Բույսերը չորասեր (քսերոֆիլ) են՝ հարմարված չոր ցամաքային կլիմային: Նրանք ունեն երկար, առանցքային արմատներ, որպեսզի կարողանան մեծ խորություններից ջուր վերցնել: Բույսերից շատերը զուրկ են տերևներից, կամ դրանց փոխարինում են փշերը: Օրինակ՝ տերևների փոխարեն սաքսաուլն ունի հյութալի, մուգ կանաչ ճյուղիկներ. չէ՞ որ որքան փոքր են տերևները, այնքան քիչ է գոլորշանում թանկարժեք խոնավությունը:

 

Անապատային շատ բույսեր (էֆեմերներ) ապրում են միայն տարվա հով եղանակներին՝ վաղ գարնանը կամ ուշ աշնանը, երբ խոնավությունն ավելի շատ է: Վաղ գարնանն ավազաթմբերի ստորոտները մի քանի շաբաթ վերածվում են ծաղկուն մարգագետինների: Անապատային վառ կարմիր կակաչները կարճլիկ բոշխի կանաչ համապատկերի վրա բազմագույն գորգ են հիշեցնում: Շուտով բույսերը կծաղկեն և սերմեր կտան, մինչև արեգակն անգթորեն կայրի այդ կանաչ ծածկույթը:

 

Արեգակի կիզիչ ճառագայթներից տարբեր կերպ են պաշտպանվում անապատի կենդանիները: Նրանցից շատերը գիշերային կյանք են վարում: Ցերեկը թաքնվում են խոր, զով բներում: Ցերեկային կենդանիներն աշխուժանում են միայն վաղ առավոտյան, քանի դեռ ավազը չի շիկացել: Անապատային կրիան կարող է առանց կերի մնալ շատ երկար ժամանակ, որոշ սողուններ բոլորովին ջուր չեն խմում և բավարարվում են միայն սննդի մեջ պարունակվող ջրի քանակով. կուլանը ջուր փնտրելու և ծարավը հագեցնելու համար 1 ժամում կարող է անցնել մինչև 60 կմ ճանապարհ:

 

Սաքսաուլի մացառուտներում թռչունների անդադրում ճռվողյունն է: Գարնանը հյուսիս չվելիս անապատում շատ թռչուններ են կանգ առնում, իսկ սերինոսները, անտառային սոխակները, շահրիկ փնթփնթաններն այստեղ նույնիսկ ձագեր են հանում: Կեսօրին մոտ անապատն ասես մեռնում է, բայց իրիկնամուտին կյանքն անապատում վերակենդանանում է. մայրամուտից հետո հսկայական ցատկերով ստվերների պես սլանում են ճագարամկները, ավազի վրայով սողում են սևամարմին բզեզները, այս ու այն կողմ են վազում գեկոն մողեսները:

 

Անապատների բուսազուրկ տարածքներում քամին, տեղաշարժելով ավազը, հաճախ առաջացնում է ավազաթմբեր՝ բարխաններ և դյուներ: Բարխանները մինչև 20–30 մ բարձրության բլուրներ են, որոնց հողմահայաց լանջերը մեղմաթեք են, իսկ հողմատակը՝ զառիթափ, և ունեն կիսալուսնի աղեղի տեսք: Դյուները բարխաններից տարբերվում են ձևով. դրանք ձվաձև են: Շարժվող ավազները հաճախ մեծ վնաս են պատճառում՝ ծածկելով ցանքատարածություններ, այգիներ, ճանապարհներ: Ըստ լանդշաֆտային առանձնահատկությունների՝ անապատները լինում են քարային, կավային, ավազային, աղուտային և այլ տիպերի:

 

Կավային և քարային անապատներում կյանքն ավելի աղքատ է: Պինդ, քարացած մակերևույթին աճում են օշինդրի և օշանի ցանցառ թփեր: Քիչ կրծողներ են ընդունակ քարային բնահողում իրենց համար թաքստոց փորելու: 

Արևակեզ բլրակներ, անծայրածիր ավազուտներ, ոչ մի ստվեր, ոչ մի բույս՝ բացի տեղ-տեղ երևացող չորացած գորշ խոտերից: Քարավանն անցնում է անապատով, և հանկարծ աշխուժանում են հոգնած, գլխիկոր մարդիկ... Հեռվում երևացին ծառերի կանաչ կատարները. «Օազիս»,- արտաբերում են մարդկանց չորացած շուրթերը:

 

Ճամփորդները միշտ զարմանում են՝ տեսնելով անապատում հայտնվող այդ կանաչ հովիտները, որտեղ եռում է կյանքը: Շռայլ արևի տակ, արհեստական ոռոգման պայմաններում, կանաչին են տալիս բամբակենու դաշտերը, հյութով են լցվում մրգերը, սեխն ու ձմերուկը: Հողի ծարավը հագեցնելու համար մարդիկ այստեղ վաղուց արհեստական ոռոգում են կիրառում՝ ջրանցքներ են անցկացնում, ջրամբարներ կառուցում: Տարեցտարի ավազներից խլված ավելի շատ հողեր են ծառայում մարդկանց:

 

Անապատներում հողագործությունը հնարավոր է միայն օազիսներում: Այդ պատճառով տեղի բնակչությունը գլխավորապես զբաղվում է անասնապահությամբ և վարում քոչվոր կյանք, բազմացնում այծեր, ուղտեր, ոչխարներ: Բուսականության աղքատության պատճառով քոչվորներն անասուններին կերակրելու համար իրենց հոտերը տեղից տեղ են քշում: Քոչվորների համար ուղտերն անփոխարինելի կենդանիներ են: Նրանք կարող են ջուր չխմել 3–4 օր: Տեղի բնակիչները ուղտերով բեռներ են տեղափոխում, նրանց մորթին օգտագործում են հագուստ, ոտնաման պատրաստելու համար, կաթը՝ սննդի մեջ: Քոչվորներն ապրում են վրաններում:

 

Երկրագնդի ամենաընդարձակ անապատը Սահարան է (7 մլն կմ²): Այն զբաղեցնում է Աֆրիկա մայրցամաքի 1/4-ը՝ արևմուտքից արևելք  ձգվելով 5700 կմ, հյուսիսից հարավ՝ 2000 կմ: Ամսական միջին ջերմաստիճանը +30-40°C է, իսկ առավելագույնը՝ +58°C (ստվերում), որը երկրագնդի վրա դիտված ամենաբարձր ջերմաստիճանն է: Ավազի մակերեսն արևի տակ տաքանում է մինչև 80°C: Տարածքի 70%-ը զբաղեցնում են ավազային, մնացածը՝ քարային, կավային անապատները:

 

ԱՄՆ-ի հարավում է գտնվում երկրագնդի ամենազարմանահրաշ անապատը: Յուրահատուկ են այդ անապատի թե´ գույնը և թե´ նյութը, որից այն կազմված է: Հենց յուրահատուկ գույնի համար էլ այն կոչվում է Սպիտակ ավազների անապատ (Ուայթ Սենդզ Դեզըրթ): Երկրագնդի վրա ոչ մի ուրիշ տեղ, բացի սառցապատ Անտարկտիդայից, հնարավոր չէ հանդիպել 700 կմ² համատարած սպիտակ շողշողացող տարածքի (ավազահատիկները փայլում են արևից): Եվ միայն շոգն ու տապն է ստիպում հասկանալ, որ այս տեղանքը Հարավային բևեռում չէ: Այս անապատի ավազը կազմված է ոչ թե քվարցի հատիկներից, այլ գիպսի բյուրեղիկներից: 

 

Երկրագնդի ամենամեծ անապատը Սահարան է Աֆրիկայում, որը մայրցամաքի արևմուտքից արևելք ձգվում է 5700 կմ, հյուսիսից հարավ՝ 2000 կմ և զբաղեցնում 7 մլն կմ² տարածք: