Զարեհավան

Ծաղկոտն գավառի Զարեհավան քաղաքն առաջին անգամ հիշատակել է հույն հայտնի հեղինակ Պտղոմեոսը (II դ.)։ Մեր մատենագրության մեջ նրա մասին առաջին հիշատակությունը վերագրում է IV դարին՝ կապված Պարսկաստանի արքայից արքա Շապուհի 368—369 թթ. դեպի Հայաստան կատարած ավերիչ արշավանքի հետ։ Պատմիչները վկայում են, որ Շապուհը Հայաստանի մի շարք քաղաքներից, որոնց թվում և Զարեհավանից, հազարավոր հայ ու հրեա գերիներ տարավ Պարսկաստան։ Փավստոս Բուզանդի այդ հիշատակությունից պարզ երևում է, որ Զարեհավանը IV դարում բավական մեծ քաղաք էր։ Այստեղ հայերի հետ միասին բնակվում էին հազարավոր հրեաներ, որոնք Զարեհավան էին տեղափոխված դեռևս Տիգրան Մեծի օրոք (1 դ. մ. թ. ա.) Մերձավոր արևելքի հելլենիստական քաղաքներից։ Պատմիչը վկայում է, որ Զարեհավանը ավերելուց հետո, Պարսից շահն այնտեղից բռնությամբ Պարսկաստան է տարել 6 հազար ընտանիք հայ և 8 հազար ընտանիք հրեա։

 

Հաջորդ դարի կեսերին վերաբերող վկայություններից երևում է, որ Շապուհի արշավանքից հետո Զարեհավանը վերածվել է սովորական գյուղի կամ սակավամարդ ավանի, ինչպիսին այն համարել են և հետագա ժամանակների պատմագիրները՝ Ղազար Փարպեցին, Սեբեոսը, Ստեփանոս Ասողիկը։

 

Զարեհավանը սերտորեն առնչվում է 450-—451 թթ. Վարդանանց պատերազմի հետ։ Սասանյան լծի դեմ ելած ապստամբներն այստեղ Հովսեփ կաթողիկոսի գլխավորությամբ կոտորել են պարսիկ մոգերին, որոնք փորձում էին կանգնեցնել զրադաշտական ատրուշաններ։ Այնուհետև հիշատակվում է 650-ական թվականներին տեղի ունեցած քաղաքական իրադարձությունների հետ կապված։ Այդ մասին եղած բավական ընդարձակ վկայության մեջ Սեբեոսը հաղորդում է, որ արաբները, նեղվելով բյուզանդացիների կողմից, խուսափեցին վերջիններիս հետ ճակատամարտի բռնվելուց, «ելին յանկարծակի և գնացին անցին զգետովն, և չոգան ամրացան ի Զարեհաւանի»։ Իսկ այդ հիշատակությունից ակնհայտ է դառնում, որ Զարեհավանն ամրացված բնակավայր է եղել։

 

Զարեհավանից էր միջնադարյան Հայաստանի գյուղացիական–աղանդավորական թոնդրակյան հուժկու շարժման առաջնորդ Սմբատ Զարեհավանցին (IX դ,), որն իր գործունեությունը ծավաչել էր Թոնդրակ գյուղում և շարժումն էլ կոչվել է վերջինիս անունով։

 

Հետագա դարերում Զարեհավանը չնայած չի հիշատակվում, բայց իբրև հայաբնակ ոչ խոշոր գյուղ գոյություն ուներ մինչև XIX դարը, իսկ այդ հարյուրամյակի երկրորդ կեսին այն արդեն ամայի էր, և բնակիչները գաղթել էին զանազան կողմեր։