Արշամաշատ

Ծոփքի թագավորության այս մայրաքաղաքը հիշատակվում է նույն անվան մի շարք տարբերակներով. Մատթեոս Ուռհայեցին (XII դ.) կոչում է Աշմուշատ, արաբ պատմիչներր՝ Սումայսատ, այլ մատենագիրներ ու գրիչներ՝ Շամոշատ, Շամուշատ, Շիմշատ։ Սկզբում եղել է բերդ, որի շուրջը հետագայում, հելլենիզմի շրջանում, փռվել է բուն քաղաքը։

Աշխարհագրական դիրքը վերջնականապես չի ճշտված՝ ոմանք այն տեղագրում են Չորրորդ Հայքի Բալահովիտ, ոմանք էլ՝ Անձիտ կամ Հանձիտ գավառում, որոնք իրար սահմանակից էին։ Եվ այդ պատճառով էլ աշխարհագրական քարտեզներից շատերի վրա այն չի նշանակված։ Սակայն, օգտվելով մի քանի պատմագիրների, հատկապես՝ Մ. Ուռհայեցու մի վկայությունից Արշամաշատը տեղադրում են Հայկական Տավրոսի հյուսիսային ստորոտում, Բալու և Խարբերդ քաղաքների միջև, վերջինից ոչ հեռու, Ալելուա դաշտում։ Կիպերտի քարտեզում (Բեռլին, 1910 թ.) Արշամաշատը նշանակվում է Ծովք լճից հյուսիսարևելք, Բալուից Խարբերդ տանող ճանապարհին, Արածանիի ձախ ափին, նրա աջակողմյան Փերի վտակի գետաբերանի մոտ։ Թեպետ անունը հիշեցնում է Ծովքի (Գյոլջիկ) և Արածանիի միջև, Խարբերդի դաշտում նոր ժամանակներում եղած Շամուշի կոչված գյուղի անունը, սակայն դրանց լրիվ նույնացմանը խանգարում է այն, որ վերջինս գտնվում էր հարթավայրում, մինչդեռ Արշամաշատ-Շամուշատը ունեցել է լեռնային դիրք և եղել է հայտնի ամրոց։ Շատ հավանական է Ն Ադոնցի այն ենթադրությունը, ըստ որի, քաղաքն ավերվելուց հետո, նրա բնակիչները բնակություն են հաստատել նոր տեղում և այդ նոր բնակավայրը նույնպես կոչել իրենց հայրենի քաղաքի անունով։ Անընդունելի է ոմանց այն ենթադրությունը, թե Արշամաշատը գտնվում էր հռոմեական աղբյուրների հիշատակած Հռանդեա վայրի տեղում, որն այնքան նշանավոր էր դարձել այստեղ տեղի ունեցած 62 թ. (մ. թ.) ճակատամարտի և 63 թ. կայացած զինադադարի համաձայնագրի շնորհիվ: Անհավանական է նաև Արշամաշատը Տուրուբերան աշխարհի Արշամունիք գավառում տեղադրելը, Տուրուբերանի գավառներից ոչ մեկը Ծոփքի թագավորության մեջ չի մտել, հետևապես վերջինիս մայրաքաղաքն այնտեղ լինել չէր կարող։

Արշամաշատը հիմնադրվել է մ. թ. ա. III դարի 40— 30–ական թվականներին Արշամ թագավորի կողմից և կոչվել նրա անունով։ Հիշատակում են հայ և օտար բազմաթիվ պատմիչներ՝ Թ. Արծրունի, Մ. Ուռհայեցի, Սմբատ Գունդստաբլ, Պտղոմեոս, Տակիտոս, Պլինիուս, Պոլիբիոս, Իբն–Խորդաբե, Յակուտ և ուրիշներ: Առաջին անգամ հիշատակել է Պտղոմեոսը։ Արշամաշատի մոտ է տեղի ունեցել (202թ. մ.թ.ա.) սելևկյան Անտիոքոս Մեծի ընդհարումը Ծոփքի Քսերքսես (Շավարշ) հայ թագավորի հետ, որի ամրոցն էր այն։ II — I դդ. (մ. թ. ա.) Արշամաշատը առևտրի և արհեստագործության կարևոր կենտրոն էր, հելլենիստական մի ծաղկած քաղաք, որը գտնվում էր առևտրական ճանապարհի վրա և կապված էր հարևան ու հեռավոր շատ քաղաքների հետ։ Հետագայում, Ծոփքի թագավորությունը Տիգրան Մեծի կողմից (95—55 թթ. մ. թ. ա.) Մեծ Հայքին միացնելուց հետո, Արշամաշատը կորցնում է իր նախկին արտակարգ նշանակությունը, դադարում է մայրաքաղաք լինելուց և աստիճանաբար վերածվում սովորական բերդաքաղաքի, որպիսին էր նաև Արշակունիների թագավորության շրջանում (I—V դդ.):

Արշակունիների թագավորության անկման շրջանում Արշամաշատը նախ գրավում են բյուզանդացիները, ապա արաբները (VII դ.), սելջուկները (XI դ.)։ Անդ որում, Մատթեոս Ուռհայեցու մի վկայությունից հայտնի է դառնում, որ XI դարում այն ամուր բերդաքաղաք էր և նախ մտնում էր Փիլարտոս իշխանի, ապա նրան պարտության մատնած Մուշեղ Մամիկոնյանի թոռան՝ Թոռնիկ Մամիկոնյանի իշխանության մեջ, որի հիմնական տարածքը կազմված էր Սասունից և մասամբ Տարոնից, բայց ուղղակի կոչվում Էր Սասունի իշխանություն։ «Յայսմ աւուրս գնայր Թոռնիկ սակաւ արամբք ել մտաներ իւր բերդն յԱշմուշատ քաղաք ի վերայ Արածանւոյ»,— հաղորդում է Մ. Ուռհայեցին:

Արշամաշատն իբրև բերդաքաղաք հիշատակվում է մինչև XI—XII դարերը։ Հավանաբար կործանվել է երկրաշարժից։ Համենայն դեպս, Յակուտի ապրած ժամանակներում (XIII դ.) այն արդեն զգալի չափով ավերված էր, սովորական ավանից ոչինչով չէր տարբերվում և ուներ փոքրաթիվ բնակչություն։

Որոշ հեղինակներ վկայում են, որ պատմական Արշամաշատի հնավայրում Բալուի շրջանի Խարաբա կոչված գյուղի մոտ (ըստ ամերիկյան աշխարհագետ Հունտինգտոնի՝ Խարաբա և Նաջարան գյուղերի միջև) մինչև մեր օրերը պահպանվել են յոթ եկեղեցու և երեք ամրոցի ավերակներ։