Բեռլինի ճակատամարտ

1945 թվականին ԽՍՀՄ զինված ուժերի կողմից ավելի մանրամասն մշակվեց Բեռլինի վրա հարձակման առաջին փուլը, որը նախատեսում էր Վարշավա-Բեռլինյան ուղղությամբ հարվածը հասցնել հունվարին: Արդյունքում Վիսլա-Օդերյան գործողության զորքերը Բելոռուսական I (հրամանատար՝ Գեորգի Ժուկով) և Ուկրաինական I (հրամանատար՝ Կոնև) ռազմաճակատներից ազատագրեցին Լեհաստանի մեծ մասը և դուրս եկան Օդեր՝ գրավելով մի շարք հենակետեր արևմտյան ուղղությամբ: Վարելով առաջին խոշոր գործողությունը խորհրդային սահմաններից դուրս՝ պարտիզանների գործողությունները դժվարացան: Այժմ խորհրդային զորքերի թիկունքից ակտիվորեն աշխատում էին հետախուզությունը, իրականացվում էին դիվերսիաներ զորքերի տեղափոխման, սննդամթերքի և տեխնիկայի տեղափոխման ժամանակ. միաժամանակ նեղ երկաթուղային հունը Լեհաստանում և Գերմանիայում պահանջում էր փոխաբեռնման կետեր մայրուղիների միավորման կետերում: 1945 թվականի բոլոր գործողություններից ամենաերկարը դարձավ Արևելա-պրուսական գործողությունը (հունվարի 13-ապրիլի 25): Գերմանիան մեծ նշանակություն էր տալիս Արևելյան Պրուսիային և նրա կողմից գրավված Լեհաստանին: Այստեղ հարյուրամյակի ընթացքում նախապատրաստվում էր հենակետ Ռուսաստանի վրա հարձակելու համար: Ամբողջ պատերազմը գերմանական հրամանատարությունը տանում էր արևելապրուսական՝ բազմաբևեռ պաշտպանական ռազմահենակետի վրա հիմնվելով: Ամրապնդելով շրջանները մեծ թվով երկարատև կրակակետերով և պաշտպանական բնույթի զենքերով ՝ պաշտպանվելով արևմուտքից հակատանկային արգելափակոցներով՝ գտնում էին, որ հարմարեցված է մեծաթիվ խուտորային պաշտպանությանը և պաշտպանված է քարե պատնեշով: Թշնամու պաշտպանական գիծը ճեղքելը տեղի էր ունենում արագ, որը բացատրվում էր առաջին հերթին նրանով, որ III Բելոռուսական ( հրամանատար Չեռնյախովսկի) և II Բելոռուսական (հրամանատար Ռոկոսովսկի) բանակաների հարձակումը թշնամու համար անսպասելի չէր և սպասելով հարձակման՝ ամրապնդեցին իրենց փոքր ամրությունները, մեծացրեցին զորքերի մարտունակությունը, կատարեցին մի շարք այլ գործողություններ՝ հարձակմանը դիմակայելու համար: Եվ չնայած այդ ամենի անզիջում մարտերի ընթացքում խորհրդային զորքերը տիրացան Արևելյան Պրուսիային՝ ոչնչացնելով թշնամու պաշտպանական խմբավորումները: Արդյունքում Գերմանիայի նավատորմը զրկվեց կարևորագույն ռազմա-ծովային կետերից, որը միանգամից վատացնում էր Կուռլանդիայի զորամիավորումների վիճակը: Փետրվարի 18-ին ծանր վերքից մահացավ Չեռնյախովսկին, ով համարվում էր Հայրենական պատերազմի երիտասարդ և շնորհալի հրամանատարներից մեկը: Այս գործողությունների ընթացքում մարդկայն կորուստները Խորհրդային զորքերի կազմեցին 585 000 մարդ, որից 126 000 մարդ անհետ կորավ:

 

Քաղաքականություն

 

Քանի որ մարտերը մոտենում էին ավարտին, ուժեղացան քաղաքական ինտրիգաները: 1945 թվականի գարնանը Ուինսթոն Չերչիլը ձեռնարկում է փորձեր դրդել արևմտյան երկրների զորքերի հրամանատար Էյզենհաուերին, որ գրավի Բեռլինը Կարմիր բանակից շուտ: Դաշնակիցների զորքերի առաջապահ մասերը ապրիլի կեսերին դուրս եկան Էլբա, որը Բեռլինից հեռու էր 100-200 կմ, իսկ խորհրդային զորքերը Օդերի մոտ էին, որը հեռու էր Բեռլինից 60 կմ: Խորհրդային հրամանատարությունը, իհարկե, չէր բացառում, որ գերմանացիները կբացեն դաշնակիցների առաջ Բեռլինի դարպասները, որպիսի դրանք առաջինը մտնեն Բեռլին: Էյզենհաուերը գտնում էր, որ խորհրդային ուժերը կարող է շրջափակեն Գերմանիայի մայրաքաղաքը ավելի շուտ, քան կհասնեն անգլո-ամերիկյան ուժերը: Զինվորական խորհրդատուների հաշվարկով Բեռլինի գրավման ժամանակ արևմտյան դաշնակիցները կկորցնեն մինչև 100000 մարդ, որը բնականաբար ձեռք չէր տալիս Էյզենհաուերին: Այդ պատճառով նա մերժեց Չերչիլի առաջարկը և մարտի 28-ին տեղեկացրեց այդ մասին Ստալինին, ով տեղյակ էր այդ անհամաձայնություններից: Ստալինը որսաց պահը և համաձայնեց Էյզենհաուերի հետ պատասխանելով, որ « Բեռլինը ծախսել է իր նախկին ստրատեգիական նշանակությունը: Այդ պատճառով խորհրդային բարձրագույն հրամանատարությունը մտադիր է առանձնացնել իր երկրորդական ուժերը Բեռլինի վրա հարձակվելու համար»:

 

Ճակատամարտից առաջ

 

Ինչպես վկայում է Ժուկովը, մարտի 29-ին ինքը Ստավկայի կանչով եկավ Մոսկվա ՝ ունենալով իր համար ծրագիր (Բելոռուսական I բանակի ծրագիրը) Բեռլինի օպերացիայի համար: Մարտի 31-ին Գենշտաբ եկավ Կոնևը , որը հարձակման ծրագիրը պատկերացնում էր Ուկրաինական I բանակի հարձակմամբ: Գենշտաբում կար մշակված իրեց ծրագիրը, որում ընդգրկված էր նաև բանակների առաջարկությունները: Ապրիլի 1-ին Ստավկան իրականացրեց վերջնական հավաքը: Բեռլինի վրա հարձակումը նախատեսվում էր իրականացնել ապրիլի 16-ին՝ չսպասելով Բելոռուսական II բանակին, որը կարող էր հարձակվել ոչ շուտ, քան ապրիլի 20-ը: Գլխավոր դերը տրվում էր Ժուկովի բանակներին: Հենց Ժուկովն էր, որ ուներ բոլոր այն հատկությունները, որոնք անհրաժեշտ էին այդ պահին՝ մեծ հեղինակություն բանակում, շեշտակի բնավորություն, պողպատե կամք հաղթանակին հասնելու համար: Նրա առաջ դրված էր ծանր պահանջ, քանի որ ժամանակը սեղմված էր, իսկ ռազմական գործողությունների մանրամասն մշակման համար չկար ժամանակ ( գնդերի հրամանատարները ստացել էին բանավոր հրամաններ հարձակումից 3 օր առաջ, իսկ ցածր սպաներն ու զինվորները այդ մասին իմացել են միայն հարձակումից 2 ժամ առաջ): Պատերազմի ընթացքում խորհրդային բանակին չէր հանդիպել այնպիսի մեծ քաղաքի գրավում, ինչպիսին Բեռլինն էր, որի տարածքը կազմում էր 900 կմ քառ: Մետրոն և մեծ թիվ կազմող գետնափոր ուղիները հնարավորություն էին տալիս գերմանական բանակին արագ և գաղտնի տեղաշարժվել: Ամեն տուն, փողոց, գետ իրենից ներկայացնում էր պաշտպանական կառույց: Առաջին Բելոռուսական բանակի զինվորները պետք է հասցնեին գլխավոր հարվածը ամենամեծ հենակետին, հարձակվել աջ կողմով, լայն ճակատով թշնամու պաշտպանության վրա: Ժուկովը չուներ այլ ելք, քան ամբողջ բանակով հարձակվել թշնամու վրա: Գերմանական որոշ առավելությունը վերացնելու համար Ժուկովը որոշեց հարձկվել ավելի շուտ, քան լույսը կբացվեր և լույսերի միջոցով կուրացնել թշնամուն: Սակայն այդ ծրագիրը ուներ իր վատ կողմերը: Այս ճակատի II բանակի հրամանատար Գարբատովը գտնում էր, որ գիշերային հարձակումը մեծապես կազդի կարգապահության վրա բանակի: Նա գտնում էր, որ պետք չէ Բեռլինը վերցնել փոթորկի միջոցով, այլ պետք է շրջափակել այն և դուրս գալ Էլբա: Սակայն Ստավկան վարվեց այլ կերպ: Գերմանական պաշտպանությունը ճեղքելու և ֆաշիստներին վերջնական պարտոթյան մատնելու համար կենտրոնացվեցին մեծ ուժեր և միջոցներ: I Բելոռուսական և I Ուկրաինական բանակների թիվը հաշվվում էր 1 279 800 մարդ, 3283 տանկ, 5117 մարտական ինքնաթիռ և բազմաթիվ այլ տեխնիկա ու զինամթերք: Թշնամին ուներ 47 դիվիզիա և մեկ հետևակային բրիգադ: Պատերազմի ընթացքում ռազմաճակատ նետվեցին ևս 32 դիվիզիա (այդ թվում 5 տանկային և 3 մոտոհրաձգային բրիգադներ): Կատարված հրամանների և արդյունքների առումով Բեռլինի ճակատամարտը բաժանվում է 3 փուլերի՝ 1. Բելոռուսական I և Ուկրաինական I բանակները ճեղքեցին Օդեր-նևյան պաշտպանական շրջանը, իսկ II Բելոռուսական բանակը ավարտեց խմբավորումը և կատարեց կռիվների հետախուզություն (ապրիլի 16-19) 2. Բելոռուսական I և Ուկրաինական I բանակները Ստավկայի առաջադրանքով մասնատեցին թշնամու բեռլինյան խմբավորումը (ապրիլի 19-25) 3. Թշնամին ոչնչացվեց: Խորհրդային զորքերը տիրացան Բեռլինին և միավորվեցին դաշնակիցերի հետ: Գերմանիան կապիտուլացվեց (ապրիլի 26- մայիսի 8):

 

Ճակատամարտը

 

Ապրիլի 16-ին գիշեը ժամը 3-ին սկսվեցին ավիացիոն և հրետանային նախապատրաստություններ, որի վերջնական արդյունքում ընդգրկվեցին 143 զենիթային լուսարձակներ, իսկ հետևակայիններին պաշտպանում էին տանկերով: Թշնամու դիմադրություւնը գնալով ավելի էր ուժեղանում: Երեկոյան Ժուկովը հասկացավ, որ հակառակորդի ամրությունները ճեղքելը հնարավոր չէ և պետք է փոխել տակտիկան: Խորհրդակցելով հրամանատարների հետ՝ նա հարձակման նետեց 2 տանկային բանակները, որին սկզբնապես հանձնարարված էր մտնել կռվի մեջ անմիջապես այն բանից հետո, երբ կճեղքվի թշնամու պաշտպանությունը կյուստրինսկիի հենակետում: Ապրիլի 18-ին զելևյան բարձրությունները վերցվեցին մեծ կորուստների գնով և միայն հաջորդ օրը գերմանացիները, չդիմանալով ճնշմանը, նահանջեցին Բեռլինի պաշտպանական գծի ներքին շրջագիծը: Ամեն օր հարձակումը սկսվում էր ուժեղ ավիացիոն և հրետանային նախապատրաստությամբ, որը տևում էր 30-40 րոպե: Գնում էր գերմանական պաշտպանության յուրահատուկ «կրծոտումը»: Առավել հաջողությամբ էր ընթանում Ուկրաինական I բանակի հարձակումը: Այստեղ ապրիլի 17-ին զորքերը ճեղքեցին թշնամու պաշտպանության առաջին և երկրորդ գծերը, որից հետո թշնամին սկսեց նահանջը դեպի Շպրեի շրջանը: Հենց այդ օրը Ստավկան պահանջեց Կոնևից 2 տանկային բանակներով հարվածել Բեռլինը հարավից: Հաջորդ օրը Ռոկոսովսկին ստացավ հրաման զորքերը ուղղել հարավ-արևմուտք և հասցնել հարված՝ շրջափակելով Բեռլինը հյուսիսից: Ուժեղացնելով Օդերի ներքին հոսանքի վրա հարձակումը և գրավելով նրա աջ կողմի հենակետերը՝ II Բելոռուսական բանակի զորքերի մի մասը ոչնչացրեցին թշնամու III տանկային բանակը և դրանով մեծապես օգնեցին Ժուկովի բանակին: Ռոկոսովսկու բանակի հետագա հարձակումները տեղի էին ունենում դժվար պայմաններում, քանի որ Օդերի ջրերը հեղեղվել էին և դրանով կտրել հրետանավորներին հետևակայիներից և հրետանավորները չէին կարողանում կրակով օգնել նրանց: Տանկերը մնացել էին գետի ձախ ափին: Ապրիլի 21-ի երեկոյան Կոնևի բանակի տանկային ստորաբաժանումները դուրս եկան Բեռլինի ներքին պաշտպանական բնագիծ, իսկ Ժուկովի տանկային ստորաբաժանումները դրան միացան քաղաքի հյուսիս-արևմտյան շրջանից: Հենց Բեռլինի վերջնական գրոհի ժամանակ էր, որ պայքար ծավալվեց նրանց մեջ, թե ով պետք է առաջինը ասի Ստալինին Բեռլինի գրավման մասին: Ժուկովի հրամանում ուղղված II տանկային գվարդիայի հրամանատար Բոգդանովին ասվում էր. «Ուղարկե՛ք ամեն գնդից մեկ ամենալավ ջոկատը Բեռլին և դրե՛ք խնդիր, որ ոչ ուշ, քան 1945 թվականի ապրիլի 21-ի առավոտյան ժամը 4-ը, ամեն գնով ճեղքել Բեռլինի պաշտպանությունը և անմիջապես զեկուցել Ստալինին այդ մասին ու հրապարակել թերթերում»: Սակայն Կոնևը նույնպես դրեց իր տանկային բանակների առաջ պահանջներ. «Մարշալ Ժուկովի զորքերը գտնվում են Բեռլինի արևելյան շրջաններից 10 կմ հեռավորության վրա: Հրամայում եմ՝ անպայման այսօր գիշեր առաջինը մտնել Բեռլին»: Ապրիլի 24-ին առաջին Բելոռուսական բանակի զորքերը, միանալով առաջին Ուկրաինական բանակի առանձին ջոկատնեի հետ, քաղաքը վերցրեցին շրջափակման մեջ: Ապրիլի 28-ին Բեռլինի շրջափակված զորքերը բաժանվեցին 3 խմբի: Խորհրդային զորքերը նետվեցին վերջին հարձակման: Յուրաքանչյուր բանակ գործում էր իր շրջանում՝ կոտրելով թշնամու բանակի պաշտպանությունը փողոցից փողոց, տնից տուն: Ժուկովի վկայությամբ ապրիլի 21-ից մայիսի 2-ը Բեռլինի վրա կատարվել է 1 800 000 հրետանային կրակոց: Մարտերի երրորդ օրը Սիլեզկայա կայարանի ուղղությամբ թողնվել է կրակ, որի ամեն մի ռումբի քաշը կազմում էր կես տոննա: Ապրիլի 29-ին սկսվեցին մարտերը ռայխստագի համար, իսկ արդեն ապրիլի 30-ին ժամը 14 անց 25 րոպե ռայխստագի վրա ծածանվեց Հաղթանակի դրոշը: Մայիսի 2-ին ժամը 15-ին գերմանական բանակի մնացորդները, որոնց թիվը կազմում էր 134 000 մարդ, հանձվեցին գերի: Մինչև Բեռլինի գրավումը ռայխսկանցլերական բունկերում ինքնասպան եղավ Հիտլերը: Հաջորդ օրը առավոտյան շտաբի պետ նշանակված Կռեբսը փորձեց հաշտություն կնքել և VIII գվարդիական բանակի հրամանատար Չույկովի հետ այդ նպատակով կապ հաստատեց, ասելով որ Հիտլերը մահացած է և հայտարարեց. « Այսօր մայիսի մեկն է, մեծ տոն 2 ազգերի համար ( ի նկատի ուներ աշխատավորների տոնը) »: Չույկովը պատասխանեց. « Այսօր մեզ համար մեծ տոն է, իսկ ձեզ համար դժվար է ասել»: Այդպիսով Կռեբսի ձեռնարկը ձախողվեց:

 

Արդյունք

 

Մայիսի 7-ին Ռեյմսում, որը Փարիզից հեռու է 150 կմ, գերմանացիները ստորագրեցին անվերապահ կապիտուլացիայի ակտը: Ստալինի առաջարկով բերմախտի շարունակվող դիմադրության հետ կապված, դաշնակիցները համաձայնեցին Ռեյմի ակտը ճանաչել կապիտուլացիայի նախնական արձանագրություն: Եվ միայն 1945 թվականի մայսի 9-ին 0 ժամ 43 րոպեին մարշալ Ժուկովը Խորհրդային երկրի անունից Բեռլինում ստորագրեց Գերմանիայի անվերապահ կապիտուլացիայի ակտը: Բեռլինի ճակատամարտը հանդիսանում է ամենաարյունահեղ մարտերից մեկը Հայրենական պատերազի վերջին փուլի: Երկու կողմերն էլ, հաշվի չառնելով մարդկային կորուստները, հավասարապես գնում էին իրենց նպատակների իրականացմանը: Առաջին Բելոռոսական բանակի զոհերի թիվը կազմում էր 179 000 մարդ, 3 բանակների կորուստները և նրանց հետ պատերազմող նավատորմի զոհերի թիվը կազմում էր 362 000 մարդ: