Գետեր

Գետը կյանքի միջավայր է. այստեղ ապրում են թե՜ բուսական և թե՜ կենդանական օրգանիզմներ: Գետերում ապրող օրգանիզմները հարմարվել են ջրի շարժմանը, նստվածքագոյացմանը, մակարդակի տատանումներին և բաժանվում են 3 խմբի՝ բենթոս (հատակում ապրողներ), պլանկտոն (ջրում պասսիվ շարժվողներ) և նեկտոն (լողալու հարմարանքով օժտված օրգանիզմներ): 

 

Գետը սկիզբ է առնում ակունքից: Այն կարող է լինել աղբյուր, լիճ, սառցադաշտ: Ակունքից հոսող առվակն աստիճանաբար մեծանում է`   աջից ու ձախից ընդունելով բազմաթիվ գետեր ու առվակներ, դառնում լայն ու ջրառատ: Այն բոլոր գետերն ու առվակները, որ թափվում են գլխավոր գետի մեջ, կոչվում են վտակներ: Գետը բոլոր վտակների հետ միասին առաջացնում է գետային ցանց, իսկ այն տարածքը, որտեղից գետը հավաքում է իր ջրերը, կոչվում է ջրհավաք ավազան: Աշխարհում ամենամեծ ջրհավաք ավազանն ունի Ամազոն գետը (7 մլն կմ2):

Այն տեղը, որտեղ գետը միախառնվում է այլ ջրային ավազանի (գետ, լիճ, ծով, օվկիանոս), կոչվում է գետաբերան: Գետի հունը այն խորությունն է, որը ձգվում է ակունքից մինչև գետաբերան: Գետերը սնվում են մթնոլորտային տեղումներից, սառցադաշտերից, ձնհալքից, լճերից, ճահիճներից, ստորերկրյա ջրերից: Տարվա որոշակի սեզոնին, երբ ձյունը և սառցադաշտերը հալվում են, կամ լինում են առատ տեղումներ, գետերը վարարում են և դուրս գալիս ափերից՝ ողողելով հովտի ցածրադիր մասը՝ ողողատը: Տեղատարափ անձրևների, ուժեղ ձնհալքի և սառցադաշտերի հալոցքի ժամանակ դրանք երբեմն միլիոնավոր տոննաներով քար ու տիղմ են տանում, երբեմն էլ իրենց ճանապարհին քշում-տանում ամբողջ բնակավայրեր:

 

Մեծ, ջրառատ գետերի ջրերը դեպի ծով են տանում մեծ քանակությամբ տիղմ ու ավազ: Օրինակ՝ հոսելով լյոսից կազմված հարթավայրով՝ Հուանհե գետը հեշտությամբ քշում-տանում է այդ դեղին գույնի նստվածքային ապարը, որի հետևանքով ջրերը պղտորվում և ստանում են դեղին գույն (չինարեն «Հուանհե» նշանակում է «դեղին գետ»): Ստորին հոսանքում այն հոսում է գրեթե ամբողջությամբ իր բերուկներից կազմված հարթավայրով: Բերուկների շնորհիվ գետի հունը տեղանքից բարձր է մինչև 10 մ: Գետաբերանում, երբ գետի հոսքը թուլանում է, տիղմն ու ավազը նստվածք են տալիս, և առաջանում են տղմային կամ ավազային կղզյակներ: Երբեմն գետը բաժանվում է բազմաթիվ բազուկների՝ առաջացնելով դելտա: Դելտա բառը օգտագործվել է՝ նկատի ունենալով Նեղոսի գետաբերանի ձևի նմանությունը հունարեն «դելտա» տառին: 

Դելտաներից հայտնի են Գանգեսինը (աշխարհում ամենամեծը), Միսիսիպիինը, Վոլգայինը և այլն: Ձագարաձև, խոր գետաբերանները կոչվում են էստուար, օրինակ՝ Ատլանտյան օվկիանոս թափվող գետերի (Թեմզա գետ, Էլբա, Կոնգո, Սուրբ Լավրենտիոս)  գետաբերանները: Այդ մասերում լինում են ողողատային մարգագետիններ, որտեղ առատ խոտ է աճում: Հարթավայրային գետերը հոսում են դանդաղ, սահուն, հանդիպելով արգելքների՝ առաջացնում են գալարներ: Միայն կտրուկ ոլորաններում և հորձանուտներում է դրանց հոսքն արագանում: Վարարումների ժամանակ երբեմն այդ գետերը փոխում են իրենց հունը՝ առաջացնելով հնահուներ (հին հուներ): Սրանք շուտով ծածկվում են եղեգնով, ջրաշուշաններով: Այդպես են առաջանում ճահիճները: Լեռնային գետերը, ինչպիսին են հիմնականում ՀՀ գետերը, հոսում են սրընթաց՝ ժայռերի մեջ բացելով խոր հուներ: 

 

Գետերն առաջացնում են ընդարձակ հովիտներ և անդնդախոր կիրճեր: 

Զառիթափ լանջերով հովիտներն անվանում են կանիոններ: Առավել հայտնի է Կոլորադո գետի համանուն կանիոնը ԱՄՆ-ում: Հունը հատող կարծր ապարների ելքերը և քարերի հզոր կուտակումները առաջացնում են սահանքներ:

Թափվելով բարձր սանդղավանդից՝ գետն առաջացնում է ջրվեժներ: 

ՀՀ-ի գետերը հիմնականում հորդանում են գարնանը, սակավաջուր են ամռանը և ձմռանը, հոսքը նորից մեծանում է աշնանը: Խոշոր գետերն են Արաքս գետը, Ախուրյան գետը, Որոտանը, Հրազդան, Դեբեդ գետը: 

Անապատային և կիսաանապատային շրջաններին բնորոշ են ժամանակավոր հոսք ունեցող գետերը. հոսում են միայն հազվադեպ տեղացող հորդ անձրևներից հետո կամ տարվա խոնավ սեզոնին: Աֆրիկայում դրանք կոչվում են ուեդներ, Ավստրալիայում՝ կրիկներ:

Գետերը մեր մեծ հարստությունն են, որ պետք է պահպանել նավթով, տնտեսական և արդյունաբերական թափոններով աղտոտվելուց: Իսկ որպեսզի գետերը ջրառատ լինեն, չպետք է կտրել նրանց ափերին ու ջրբաժաններին աճող ծառերն ու թփերը:

Եփրատ, Տիգրիս, Նեղոս, Գանգես և այլ գետերի ափերը հնագույն քաղաքակրթության կենտրոններ են: