Մատենադարան

Մատենադարանը հիմնադրվել է 405 թվականին, հայերեն գրերի գյուտից հետո, Հայաստանի հնագույն մայրաքաղաքներից մեկում` Վաղարշապատում (Էջմիածին):

Հայոց արքա Վռամշապուհի հովանավորությամբ, գրչության այս հնագույն կենտրոնից են իրենց լուսավորչական գործունեությունը սկսել ու ծավալել Սուրբ Սահակ Մեծ կաթողիկոսը եւ հայ գրերի ստեղծող Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը: Նրանց հիմնադրած Մատենադարանը հարյուրամյակներ շարունակ Հայ Առաքելական եկեղեցու Կաթողիկոսարանում եղել է որպես Մայր Գրատուն: Այսօր Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանը աշխարհի հնագոյն եւ հարուստ ձեռագրատներից է: Այստեղ հավաքված շուրջ 17.000 ձեռագիր մատյաններն ընդգրկում են հայ հին եւ միջնադարյան գիտության ու մշակոյթի գրեթե բոլոր բնագավառները` պատմություն, աշխարահագրություն, քերականություն, փիլիսոփայություն, իրավունք, բժշկություն, մաթեմատիկա, տիեզերագիտություն, տոմարագիտություն, ալքիմիա-քիմիա, թարգմանական գրականություն, գրականություն, վավերագիտություն, արուեստի պատմություն, մանրանկարչություն, երաժշտություն եւ այլն: Հայերեն մատյաններից բացի այստեղ պահվում են արաբերեն, պարսկերեն, հունարեն, ասորերեն, լատիներեն, եթովպերեն, հնդկերեն, ճապոներեն եւ այլ լեզուներով ձեռագրեր: Մշակութային ժառանգության պահպանության այս հաստատությունում կորստից փրկվել են բազմաթիվ բնագրեր, որոնք իրենց մայր լեզուով չեն պահպանվել եւ հայտնի են միայն հայերեն թարգմանությունները:

Մատենադարանի հավաքածուի հիմքը կազմում է Հայոց կաթողիկոսարանի ձեռագրատունը, որը դարերի ընթացքում հանգրվանել է տարբեր աթոռանիստ վայրերում, իսկ 1441-ին վերահաստատվել է իր հիմնադրման վայրմում` Ս. Էջմիածնում:

1668 թ. գրուած մի հիշատակարանում տեղեկություններ են հաղորդվում այն մասին, որ Փիլիպոս կաթողիկոսի օրոք (1633-1655) Էջմիածնի վանքը հարստացել է բազմաթիվ նոր գրքերով: Ձեռագրերի հայթայթման գործն ավելի է ծավալվում Հակոբ Ջուղայեցու աթոռակալության տարիներին (1655-1680): Արեւելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միավորուելուց հետո (1828 թ.) Էջմիածնի Մատենադարանի պատմության համար սկսվում է նոր շրջան: Նշանավոր մատենագետ Հովհաննես արքեպիսկոպոս Շահխաթունյանը կազմում է Մատենադարանում գտնվող ձեռագրերի առաջին ցուցակը (312 ձեռագիր), որը ֆրանսերեն եւ ռուսերեն թարգմանություններով եւ ակադեմիկոս Մ. Բրոսսեի առաջաբանով լույս է տեսնում 1840 թ. Պետերբուրգում: Երկրորդ` ավելի ընդարձակ ցուցակը (2340 ձեռագիր) կազմում է Դանիել եպիսկոպոս Շահնազարյանը (ցուցակը հրատարակչի անունով հայտնի է որպես «Կարենյան ցուցակ», հրատ. 1863 թ.):

1892 թ. Մատենադարանում կար 3158, 1897-ին` 3338, 1906-ին` 3788, իսկ Առաջին համաշխարհայինի նախօրեակին (1913 թ.)` 4060 ձեռագիր: 1915 թ. Մատենադարան են մուտք գործում Վասպուրականից բերուած (Լիմ, Կտուց, Աղթամար, Վարագ, Վան եւ այլն), ինչպես նաեւ Թավրիզից ստացուած 1628 ձեռագիր:

1920 թ. դեկտեմբերի 17-ին պետականացվում է Էջմիածնի կաթողիկոսարանի Մատենադարանը: 1922 թ. ապրիլին Մոսկվայից Հայաստան են վերադառնում 4060 ձեռագիր, որ 1915 թ. այնտեղ էին տարվել պատերազմի արհավիրքներից զերծ պահելու մտահոգությամբ: Այս ձեռագրերին են միանում 1915-1921 թթ. ընթացքում հավաքված եւս 1730 ձեռագիր: Շուտով Մատենադարան են բերվում նաեւ Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանի, Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի, Հայկական Ազգագրական ընկերության, Երեւանի գրական թանգարանի եւ այլ վայրերի ձեռագրական հավաքածուները:

1939 թ. Մատենադարանը Էջմիածնից տեղափոխւում է մայրաքաղաք Երեւան: Ձեռագրական մշակոյթի պահպանությանը եւ ուսումնասիրությանը զարկ տալու համար 1959 թ. մարտի 3-ին Հայաստանի կառավարության որոշմամբ Մատենադարանը վերածվում է գիտահետազոտական ինստիտուտի: 1954-ից Մատենադարանը ղեկավարող ակադեմիկոս Լեւոն Խաչիկյանի (1918-1982) ջանքերով հաստատությունը լիարժեքորեն կայանում է, որպես գիտահետազոտական կենտրոն, կարճ ժամանակում արժանանում միջազգային ճանաչման: 1982-2008 թթ. Մատենադարանի տնօրեն է եղել ակադեմիկոս Սեն Արեւշատյանը: 2008-ից Մատենադարանի տնօրենն է բանասիրության դոկտոր` Հրաչյա Թամրազյանը:

Այժմ Մատենադարանի ֆոնդերն են` ձեռագրական, արխիվային, գրադարանային եւ մամուլի բաժիններ, հետազոտական աշխատանքով են զբաղված գիտական բաժիններն ու խմբերը: Գործում են ցուցադրության բաժինը, որն զբաղվում է մշտական ցուցադրության եւ ժամանակավոր ցուցահանդեսների ներկայացմամբ, վերականգնման եւ վերակազմման բաժինը, որն իր աշխատանքում կիրառում է ժամանակակից գիտության ու տեխնիկայի նուաճումները:

Անցած 50 տարում Մատենադարանի աշխատակիցների ջանքերով հրատարակվել են երկու հարյուրից ավելի ուսումնասիրություններ, հայագիտական հիմնարար արժեք ունեցող աշխատություններ, միջնադարյան բազմաթիվ բնագրեր, հիշատակարանների ժողովածուներ, որոշ բացառիկ ձեռագրերի նմանահանություններ եւ այլն: Պարբերաբար լույս են տեսնում «Բանբեր Մատենադարանի» գիտական աշխատությունների ժողովածուի հատորները:

1965 եւ 1970 թթ. հրատարակվեցին Մատենադարանի հայերեն ձեռագրերի համառոտ ցուցակի Ա եւ Բ հատորները, իսկ 1984 թվականից սկսվել է հրատարակվել ձեռագրերի հանգամանալից նկարագրությունը պարունակող Մայր ցուցակը: Ցայժմ լույս է տեսել չորս հատոր, սակայն այս գործի կարեւորությունը նկատի ունենալով պետության կողմից հաստատված ծրագրով այս աշխատանքն այժմ դրվել է արագ ընթացքի մեջ: Սկսվել է Մատենադարանի ձեռագրերի թվայնացման ընդարձակ գործը:

Մատենադարանը գիտահետազոտական աշխատանքին զուգահեռ շարունակում է ձեռագրերի հավաքչական աշխատանքը: Հիշատակելի են մեծ նվիրատուների անունները. Հարություն Հազարյան, Նյու Յորքից, որ նվիրել է 397 հայերէն եւ օտար լեզուներով ձեռագրեր, Ռաֆայել Մարկոսյան, Փարիզից, որ հայրենիքին է կտակել 37 ձեռագիր, Վարուժան Սալաթյան, Դամասկոսից, որ նվիրել է ավելի քան 150 ձեռագիր, Արշակ Տիգրանյան, Լոս Անջելեսից, Կարպիս Ջրբաշյան եւ Գեւորգ Բաքրջյան Փարիզից եւ շատ ու շատ ուրիշների: 95-ամեայ Տաճատ Մարկոսյանը Իրանի Նոր Ջուղայի Ղարղուն գյուղից 1969 թ. Մատենադարան է ուղարկել 1069 թ. Նարեկայ վանքում ընդօրինակուած մի մատյան, որի համար հիմք է եղել Մեսրոպ Մաշտոցի ձեռքով 5-րդ դարում գրուած Ավետարանը: Մատենադարանը բազմաթիվ ձեռագրեր է ձեռք բերել նաեւ գնման միջոցով:

Որպես գիտահետազոտական ինստիտուտ հաստատման 50-ամյակը Մատենադարանը դիմավորում է նոր մասնաշենքի շինարարությամբ, որն իրականացվում է ՀՀ նախագահի աջակցությամբ ու վերահսկողությամբ եւ որն անհամեմատ կմեծացնի այս հաստատության հնարավորությունները նրա գործունեության բոլոր բնագավառներում:

Հասցե` Մաշտոցի 53:

Հեռ.` (+37410) 56-25-78:

Էլ. հասցե` [email protected]

[email protected]

Էլ. կայք` www.matenadaran.am